وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ رُوِىَ أَنَّ صاحِباً لِأَمِيرِالْمُؤمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلامُ- يُقالُ لَهُ: هَمَّامٌ- كانَ رَجُلًا عابِداً، فَقالَ لَهُ: يا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ صِفْ لِىَ الْمُتَّقِينَ حَتّى كَأَنِّى أَنظُرُ إِلَيْهِمْ، فَتَثاقَلَ عَلَيْهِ السَّلامُ عَنْ جَوابِهِ، ثُمَّ قالَ: يا هَمّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَإِنّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُم مُحْسِنُونَ فَلَمْ يَقْنَعْ هَمَّامٌ بِذلِكَ الْقَوْلِ حَتّى عَزَمَ عَلَيْهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنى عَلَيْهِ، وَ صَلّى عَلَى النَّبِىِّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ- ثُمَّ قالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَ تَعالى خَلَقَ الْخَلْقَ- حِينَ خَلَقَهُمْ- غَنِيّاً عَنْ طاعَتِهِمْ، امِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ، لِأَنَّهُ لا تَضُرُّهُ مَعْصِيَةُ مَنْ عَصاهُ، وَ لا تَنْفَعُهُ طاعَةُ مَنْ أَطاعَهُ، فَقَسَمَ بَيْنَهُمَ مَعايِشَهُمْ، وَ وَضَعَهُم مِنَ الدُّنْيا مَواضِعَهُمْ، فَالْمُتَّقُونَ فِيها هُمْ أَهْلُ الْفَضائِلِ: مَنطِقُهُمُ الصَّوابُ، وَ مَلْبَسُهُمُ الْاِقْتِصادُ، وَ مَشْيُهُمُ التَّواضُعُ. غَضُّوا أَبْصارَهُمْ عَمّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ، وَ وَقَفُوا أَسْماعَهُمْ عَلَى الْعِلْمِ النّافِعِ لَهُمْ، نَزَلَتْ أَنفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِى الْبَلاءِ كَالَّتِى نَزَلَتْ فِى الرَّخاءِ، وَ لَوْلَا الْأَجَلُ الَّذِى كَتَبَ اللَّهُ لَهُمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْواحُهُمْ فِى أَجْسادِهِمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ شَوْقاً إِلَى الثَّوابِ، وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقابِ، عَظُمَ الْخالِقُ فِى أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ ما دُونَهُ فِى أَعْيُنِهِمْ. فَهُمْ وَ الْجَّنَةُ كَمَنْ قَدْ رَاها فَهُمْ فِيها مُنَعَّمُونَ، وَ هُمْ وَ النّارُ كَمَنْ قَدْ رَاها فَهُمْ فِيها مُعَذَّبُونَ. قُلُوبُهُم مَحْزُونَةٌ، وَ شُرُورُهُم مَأْمُونَةٌ، وَ أَجْسادُهُمْ نَحِيفَةٌ، وَ حاجاتُهُمْ خَفِيفَةٌ، وَ أَنْفُسَهُمْ عَفِيفَةٌ، صَبَرُواْ أَيّاماً قَصِيرَةً أَعْقَبَتْهُمْ راحَةً طَوِيلَةً، تِجارَةٌ مُرْبِحَةٌ يَسَرَّها لَهُمْ رَبُّهُمْ، أَرادَتْهُمُ الدُّنْيا فَلَمْ يُرِيدُوها، وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُم مِنْها. أَمَّا اللَّيْلُ فَصافُّونَ أَقْدامَهُمْ تالِينَ لِأَجْزاءِ الْقُرانِ، يُرَتِّلُونَها تَرْتِيلًا، يَحَزُنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ، وَ يَسْتَثِيرُونَ بِهِ دَواءَ دائِهِمْ، فَإِذَا مَرُّوا بِايَةٍ فِيهَا تَشْوِيقٌ رَكَنُوا إِلَيْها طَمَعاً، وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَيْها شَوْقاً، وَ ظَنُّوا أَنَّها نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ، وَ إِذا مَرُّوا بِايَةٍ فِيها تَخْوِيفٌ أَصْغَوْا إِلَيْها مَسامِعَ قُلُوبِهِمْ، وَ ظَنُّواْ أَنَّ زَفِيرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِيقَها فِى أُصُولِ اذانِهِمْ فَهُمْ حانُونَ عَلى أَوْساطِهِمْ، مُفْتَرِشُونَ لِجِباهِهِمْ وَ أَكُفِّهِمْ وَ رُكَبِهِمْ وَ أَطْرافِ أَقْدامِهِمْ، يَطْلُبُونَ إِلَى اللَّهِ تَعالى فِى فَكاكِ رِقابِهِمْ. وَ أَمَّا النَّهارُ فَحُلَماءُ عُلَماءُ أَبْرارٌ أَتْقِياءُ، قَدْ بَراهُمُ الْخَوْفُ بَرْىَ الْقِداحِ، يَنْظُرُ إِلَيْهِمُ النّاظِرُ فَيَحْسَبُهُم مَرْضى وَ ما بِالْقَوْمِ مِنْ مَّرَضٍ، وَ يَقُولُ لَقَدْ خُولِطُوا وَ لَقَدْ خالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِيمٌ، لا يَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمالِهِمْ الْقَلِيلَ، وَ لا يَسْتَكْثِرُونَ الْكَثِيرَ، فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ، وَ مِنْ أَعْمالِهِم مُّشْفِقُونَ، إِذا زُكِّىَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خافَ مِمَّا يُقالُ لَهُ! فَيَقُولُ: أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِى مِنْ غَيْرِى، وَ رَبِّى أَعْلَمُ مِنِّى بِنَفْسِى. اللَّهُمَّ لا تُؤاخِدْنِى بِما يَقُولُونَ، وَ اجْعَلْنِى أَفْضَلَ مِمَّا يَظُنُّونَ، وَ اغْفِرْ لِى ما لا يَعْلَمُونَ.
فَمِنْ عَلامَةِ أَحَدِهِمْ: أَنَّكَ تَرى لَهُ قُوَّةً فِى دِينٍ، وَ حَزْماً فِى لِينٍ، وَ إِيِماناً فِى يَقِينٍ، وَ حِرْصاً فِى عِلْمٍ، وَ عِلْماً فِى حِلْمٍ، وَ قَصْداً فِى غِنىً، وَ خُشُوعاً فِى عِبادَةٍ، وَ تَجَمُّلًا فِى فاقَةٍ، وَ صَبْراً فِى شَدَّةٍ، وَ طَلَباً فِى حَلالٍ، وَ نَشاطاً فِى هُدىً، وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمَعٍ، يَعْمَلُ الْأَعْمالَ الصّالِحَةَ وَ هُوَ عَلى وَجَلٍ، يُمْسِى وَ هَمُّهُ الشُّكْرُ، وَ يُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّكِرُ، يَبِيتُ حَذِراً، وَ يُصْبِحُ فَرِحاً: حَذِراً لِما حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ، وَ فَرِحاً بِما أَصابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ، إِنِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فِيما تَكْرَهُ لَمْ يُعْطِها سُؤلَها فِيما تُحِبُّ، قُرَّةُ عَيْنِهِ فِيما لا يَزُولُ، وَ زَهادَتُهُ فِيما لا يَبْقى، يَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ، وَ الَّقَوْلَ بِالْعَمَلِ. تَراهُ قَريباً أَمَلُهُ، قَلِيلًا زَلَلُهُ، خاشِعاً قَلْبُهُ، قانِعَةً نَفْسُهُ، مَنْزُوراً أُكُلُهُ، سَهْلًا أَمْرُهُ، حَرِيزاً دِينُهُ، مَيِّتَةً شَهْوَتُهُ، مَكْظُوماً غَيْظُهُ، الْخَيْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ، وَ الشَّرُ مِنْهُ مَأْمُونٌ، إِنْ كانَ فِى الْغافِلِينَ كُتِبَ فِى الذَّاكِرِينَ، وَ إِنْ كانَ فِى الذَّاكِرِينَ لَمْ يُكْتَبْ مِنَ الْغافِلِينَ، يَعْفُو عَمَّنَ ظَلَمَهُ، وَ يُعْطِى مَنْ حَرَمَهُ، وَ يَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ، بَعِيداً فُحْشُهُ، لَيِّناً قَوْلُهُ، غائِباً مُنكَرُهُ، حاضِراً مَعْرُوفُهُ، مُقْبِلًا خَيْرُهُ، مُدْبِراً شَرُّهُ، فِى الزَّلازِلِ وَقُورٌ، وَ فِى الْمَكارِهِ صَبُورٌ، وَ فِى الرَّخاءِ شَكُورٌ، لا يَحِيفُ عَلى مَنْ يُبْغِضُ، وَ لا يَأْثَمُ فِيمَنْ يُحِبُّ، يَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ يُشْهَدَ عَلَيْهِ، لا يُضَيِّعُ مَا اسْتُحْفِظَ، وَ لا يَنْسى ما ذُكِّرَ، وَ لا يُنابِزُ بِالْأَلْقابِ، وَ لا يُضارُّ بِالْجارِ، وَ لا يَشْمَتُ بِالْمَصائِبِ، وَ لا يَدْخُلُ فِى الْباطِلِ، وَ لا يَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ. إِنْ صَمَتَ لَمْ يَغُمَّهُ صَمْتُهُ، وَ إِنْ ضَحِكَ لَمْ يَعْلُ صَوْتُهُ، وَ إِنْ بُغِىَ عَلَيْهِ صَبَرَ حَتّى يَكُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِى يَنتَقِمُ لَهُ، نَفْسُهُ مِنْهُ فِى عَناءٍ، وَ النّاسُ مِنْهُ فِى راحَةٍ، أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِاخِرَتِهِ، وَ أَراحَ النّاسَ مِنْ نَفْسِه، بُعْدُهُ عَمَّنْ تَباعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزاهَةٌ، وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنا مِنْهُ لِينٌ وَ رَحْمَةٌ. لَيْسَ تَباعُدُهُ بِكِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ، وَ لا دُنُوُّهُ بِمَكْرٍ وَ خَدِيعَةٍ. قالَ: فَصَعِقَ هَمّامٌ صَعْقَةً كانَتْ نَفْسُهُ فِيها. فَقالَ أَمِيرُالُمؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلامُ: أَما وَ اللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أَخافُها عَلَيْهِ، ثُمَّ قالَ: هكَذا تَصْنَعُ الْمَواعِظُ الْبالِغَةُ بَأَهْلِها؟ فَقالَ لَهُ قائِلٌ: فَما بالُكَ يا أَمِيرَالمُؤْمِنِينَ؟ فَقالَ عَلَيْهِ السَّلامُ: وَيْحَكَ! إِنَّ لِكُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لا يَعْدُوهُ، وَ سَبَبَاً لا يَتَجاوَزُهُ، فَمَهْلًا لا تَعُدْ لِمِثْلِها، فَإِنَّما نَفَثَ الشَّيْطانُ عَلى لِسانِكَ!!
به همام درباره پرهيزكاران
(يكى از ياران پرهيزكار امام (ع) به نام همام گفت: اى اميرمومنان پرهيزكاران را براى من آن چنان توصيف كن گويا آنان را با چشم مىنگرم. امام (ع) در پاسخ او درنگى كرد و فرمود: (اى همام! از خدا بترس و نيكوكار باش كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است) اما همام دست بردار نبود و اصرار ورزيد، تا آنكه امام (ع) تصميم گرفت صفات پرهيزكاران را بيان فرمايد. پس خدا را سپاس و ثنا گفت، و بر پيامبرش درود فرستاد، و فرمود)
سيماى پرهيزكاران
پس از ستايش پروردگار! همانا خداوند سبحان پديدهها را در حالى آفريد كه از اطاعتشان بىنياز، و از نافرمانى آنان در امان بود، زيرا نه معصيت گناهكاران به خدا زيانى مىرسانند و نه اطاعت مومنان براى او سودى دارد، روزى بندگان را تقسيم، و هر كدام را در جايگاه خويش قرار داد، اما پرهيزكاران! در دنيا داراى فضيلتهاى برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان ميانهروى، و راه رفتنشان با تواضع و فروتنى است، چشمان خود را بر آنچه خدا حرام كرده مىپوشانند، و گوشهاى خود را وقف دانش سودمند كردهاند، و در روزگار سختى و گشايش حالشان يكسان است، و اگر نبود مرگى كه خدا بر آنان مقدر فرمود، روح آنان حتى به اندازه برهم زدن چشم، در بدنها قرار نمىگرفت، از شوق ديدار بهشت، و از ترس عذاب جهنم، خدا در جانشان بزرگ و ديگران كوچك مقدارند. بهشت براى آنان چنان است كه گويى آن را ديده و در نعمتهاى آن بسر مىبرند، و جهنم را چنان باور دارند كه گويى آن را ديده و در عذابش گرفتارند دلهاى پرهيزكاران اندوهگين، و مردم از آزارشان در امان، تنهايشان فربه نبوده، و درخواستهايشان اندك، و عفيف و پاكدامنند. در روزگار كوتاه دنيا صبر كرده تا آسايش جاودانه قيامت را به دست آورند، تجارتى پرسود كه پروردگارشان فراهم فرمود، دنيا مىخواست آنها را بفريبد اما عزم دنيا نكردند، مىخواست آنها را اسير خود گرداند كه با فدا كردن جان، خود را آزاد ساختند.
شب پرهيزكاران
پرهيزكاران در شب بر پا ايستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفكر و انديشه مىخوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروى درد خود را مىيابند، وقتى به آيهاى برسند كه تشويقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روى آورند، و با جان پرشوق در آن خيره شوند، و گمان مىبرند كه نعمتهاى بهشت در برابر ديدگانشان قرار داد و هرگاه به آيهاى مىرسند كه ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن مىسپارند، و گويا صداى برهم خوردن شعلههاى آتش، در گوششان طنينافكن است، پس قامت به شكل ركوع خم كرده، پيشانى و دست و پا بر خاك ماليده، و از خدا آزادى خود از آتش جهنم را مىطلبند.
روز پرهيزكاران
پرهيزكاران در روز، دانشمندانى بردبار، و نيكوكارانى باتقوا هستند كه ترس الهى آنان را چونان تير تراشيده لاغر كرده است، كسى كه به آنها مىنگرد مىپندارد كه بيمارند اما آنان را بيمارى نيست، و مىگويد، مردم در اشتباهند! در صورتيكه آشفتگى ظاهرشان از امرى بزرگ است. از اعمال اندك خود خشنود نيستند، و اعمال زياد خود را بسيار نمىشمارند، نفس خود را متهم مىكنند، و از كردار خود ترسناكند، هرگاه يكى از آنان را بستايند، از آنچه در تعريف او گفته شد در هراس افتاده مىگويد: (من خود را از ديگران بهتر مىشناسم و خداى من، مرا بهتر از من مىشناسد، بار خدايا، مرا بر آنچه مىگويند محاكمه نفرما، و بهتر از آن قرارم ده كه مىگويند، و گناهانى كه نمىدانند بيامرز.)
نشانههاى پرهيزكاران
و از نشانههاى يكى از پرهيزكاران اين است كه او را اينگونه مىبينى، در ديندارى نيرومند، نرمخو و دورانديش، داراى ايمانى پر از يقين، حريص در كسب دانش، و با داشتن علم بردبار، و در توانگرى ميانهرو، در عبادت فروتن، و آراسته در تهيدستى، در سختىها بردبار، در جستجوى كسب حلال، در راه هدايت شادمان، پرهيزكننده از طمعورزى، مىباشد، اعمال نيكو انجام مىدهد و ترسان است، روز را به شب مىرساند با سپاسگزارى، و شب را به روز مىآورد با ياد خدا، شب مىخوابد اما ترسان، و برمىخيزد شادمان، ترس براى اينكه دچار غفلت نشود، و شادمانى براى فضل و رحمتى كه به او رسيده است. اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش مىكند، روشنى چشم پرهيزكار در چيزى قرار دارد كه جاودانه است، و آنچه را ترك مىكند كه پايدار نيست، بردبارى را با علم، و سخن را با عمل، درمىآميزد پرهيزگار را مىبينى كه: آرزويش نزديك، لغزشهايش اندك، قلبش فروتن، نفسش قانع، خوراكش كم، كارش آسان، دينش حفظشده، شهوتش مرده، خشمش فرو خورده است. مردم به خيرش اميدوار، و از آزارش در امانند، اگر در بيخبران باشد نامش در گروه يادآوران خدا ثبت مىگردد، و اگر در يادآوران باشد نامش در گروه بيخبران نوشته نمىشود، ستمكار خود را عفو مىكند، به آنكه محرومش ساخته مىبخشد، آن كس كه با او بريده مىپيوندد، از سخن زشت دور، و گفتارش نرم، بديهاى او پنهان و كار نيكش آشكار است. نيكىهاى او به همه رسيده، و آزار او به كسى نمىرسد. در سختىها آرام، و در ناگواريها بردبار و در خوشيها سپاسگزار است، به آنكه دشمن دارد ستم نكند، و نسبت به آنكه دوست دارد به گناه آلوده نشود، پيش از آن كه بر ضد او گواهى دهند به حق اعتراف مىكند، و آنچه را به او سپردهاند ضايع نمىسازد، و آنچه را به او تذكر دادند فراموش نمىكند. مردم را با لقبهاى زشت نمىخواند، همسايگان را آزار نمىرساند، در مصيبتهاى ديگران شاد نمىشود، و در كار ناروا دخالت نمىكند، و از محدوده حق خارج نمىشود، اگر خاموش است سكوت او اندوهگينش نمىكند، و اگر بخندد آواز خنده او بلند نمىشود، و اگر به او ستمى روا دارند صبر مىكند تا خدا انتقام او را بگيرد. نفس او از دستش در زحمت، ولى مردم در آسايشند، براى قيامت خود را به زحمت مىافكند، ولى مردم را به رفاه و آسايش مىرساند، دورى او از برخى مردم، از روى زهد و پارسايى، و نزديك شدنش با بعضى ديگر از روى مهربانى و نرمى است، دورى او از تكبر و خودپسندى، و نزديكى او از روى حيله و نيرنگ نيست، (سخن امام كه به اينجا رسيد، ناگهان همام نالهاى زد و جان داد. امام (ع) فرمود:) سوگند بخدا من از اين پيشآمد بر همام مىترسيدم، سپس گفت: آيا پندهاى رسا با آنان كه پذيرنده آنند چنين مىكند؟ شخصى رسيد و گفت: چرا با تو چنين نكرد؟ امام (ع) پاسخ داد: واى بر تو، هر اجلى وقت معينى دارد كه از آن پيش نيافتد و سبب مشخصى دارد كه از آن تجاوز نكند، آرام باش و ديگر چنين سخنانى مگو، كه شيطان آن را بر زبانت رانده است.