( وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ: ) أَمْرُهُ قَضاءٌ وَ حِكْمَةٌ، وَ رِضاهُ أَمانٌ وَ رَحْمَةٌ، يَقْضِى بِعِلْمٍ، وَ يَعْفُو بِحِلْمٍ. اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى ما تَأْخُذُ وَ تُعْطِى، وَ عَلى ما تُعافِى وَ تَبْتَلِى، حَمْداً يَكُونُ أَرْضَى الْحَمْدِ لَكَ، وَ أَحَبَّ الْحَمْدِ إِلَيْكَ، وَ أَفْضَلَ الْحَمْدِ عِنْدَكَ، حَمْداً يَمْلَأُ ما خَلَقْتَ، وَ يَبْلُغُ ما أَرَدْتَ، حَمْداً لا يُحْجَبُ عَنْكَ، وَ لا يَقْصُرُ دُونَكَ. حَمْداً لا يَنْقَطِعُ عَدَدُهُ وَ لا يَفْنى مَدَدُهُ. فَلَسْنا نَعْلَمُ كُنْهَ عَظَمَتِكَ إِلّا أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّكَ حَىّ قَيُّومٌ لا تَأْخُذُكَ سِنَةٌ و لا نَوْمٌ، لَمْ يَنْتَهِ إِلَيْكَ نَظَرٌ، وَ لَمْ يُدْرِكْكَ بَصَرٌ، أَدْرَكْتَ الْأَبْصارَ، وَ أَحْصَيْتَ الْأَعْمارَ، وَ أَخَذْتَ بِالنَّواصِى وَ الْأَقْدامِ، وَ مَا الَّذِى نَرى مِنْ خَلْقِكَ وَ نَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِكَ، وَ نَصِفُهُ مِنْ عَظِيمِ سُلْطانِكَ، وَ ما تَغَيَّبَ عَنّا مِنْهُ، وَ قَصُرَتْ أَبْصارُنا عَنْهُ، وَ انْتَهَتْ عُقُولُنا دُونَهُ، وَ حالَتْ سُتُورُ الْغُيُوبِ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُ أَعْظَمُ. فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ، وَ أَعْمَلَ فِكْرَهُ، لِيَعْلَمَ كَيْفَ أَقَمْتَ عَرْشَكَ، وَ كَيْفَ ذَرَأْتَ خَلْقَكَ، وَ كَيْفَ عَلَّقْتَ فِى الْهَواءِ سَمواتِكَ، وَ كَيْفَ مَدَدْتَ عَلى مَوْرِ الْماءِ أَرْضَكَ، رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِيراً، وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً، وَ سَمْعُهُ والِهاً، وَ فِكْرُهُ حائِراً.
مِنْها: يَدَّعِى بِزُعْمِهِ أَنَّهُ يَرْجُو اللَّهَ! كَذَبَ وَ الْعَظِيمِ! ما بالُهُ لا يَتَبَيَّنُ رَجاؤُهُ فِى عَمَلِهِ، فَكُلُّ مَنْ رَجا عُرِفَ رَجاؤُهُ فِى عَمَلِهِ، فَكُلّ رَجاءٍ -إِلّا رَجاءَ اللَّهِ- فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ وَ كُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلّا خَوْفَ اللَّهِ فَإِنّهُ مَعْلُولٌ، يَرْجُو اللَّهَ فِى الْكَبِيرِ، وَ يَجْجُو الْعِبادَ فِى الصَّغِيرِ، فَيُعْطِى الْعَبْدَ ما لا يُعْطِى الرَّبَّ فَما بالُ اللَّهِ جَلَّ ثَنآؤُهُ يُقَصَّرُ بِهِ عَمّا يُصْنَعُ لِعِبادِهِ؟! أَتَخافُ أَنْ تَكُونَ فِى رَجائِكَ لَهُ كاذِباً، أَوْ تَكُونَ لا تَراهُ لِلرَّجاءِ مَوْضِعاً؟! وَ كَذلِكَ إِنْ هُوَ خافَ عَبْداً مِنْ عَبِيدِهِ أَعْطاهُ مِنْ خَوْفِهِ ما لا يُعْطِى رَبَّهُ، فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبادِ نَقْداً، وَ خَوْفَهُ مِنْ خالِقِه ضِماراً وَ وَعْداً، وَ كَذلِكَ مَنْ عَظُمَتِ الدُّنْيا فِى عَيْنِهِ وَ كَبُرَ مَوْقِعُها مِنْ قَلْبِهِ اثَرَها عَلَى اللَّهِ فَانْقَطَعَ إِلَيْها وَ صارَ عَبْداً لَها.
وَ لَقَدْ كانَ فِى رَسُولِ اللَّهِ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ- كافٍ لَكَ فِى الْأُسْوَةِ، وَ دَلِيلٌ لَكَ عَلى ذَمِّ الدُّنْيا وَ عَيْبِها، وَ كَثْرَةِ مَخازِيها وَ مَساوِيها، إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرافُها، وَ وُطِّئَتْ لِغَيْرِهِ أَكْنافُها، وَ فُطِمَ مِنْ رِضاعِها، و زُوِىَ عَنْ زَخارِفِها وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّيْتُ بِمُوسى كَلِيمِ اللَّهِ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ- إِذْ يَقُولُ: رَبّ إِنِّى لِمآ أَنْزَلْتَ إِلَىّ مِنْ خَيْرٍ فَقيرٌ. وَ اللَّهِ ما سَأَلَهُ إِلّا خُبْزاً يَأْكُلُهُ، لِأَنَّهُ كانَ يَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ، وَ لَقَدْ كانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرى مِنْ شَفِيفِ صِفاقِ بَطْنِهِ لِهُزالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِداوُدَ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ- صاحِبِ الْمَزامِيرِ، وَ قارِىءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَلَقَدْ كانَ يَعْمَلُ سَفائِفَ الْخُوصِ بِيَدِهِ، وَ يَقُولُ لِجُلَسائِهِ. أَيُّكُمْ يَكْفِينِى بَيْعَها؟ وَ يَأْكُلُ قُرْصَ الشَّعِيرِ مِنْ ثَمَنِها. وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِى عِيسَى بْنِ مَرْيَمَ- عَلَيْهِ السَّلامُ- فَلَقَدْ كانَ يَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ، وَ يَلْبَسُ الْخَشِنَ، وَ يَأْكُلُ الْجَشِبَ، وَ كانَ إِدامُهُ الْجُوعَ، وَ سِراجُهُ بِاللَّيْلِ الْقَمَرَ، وَ ظِلالُهُ فِى الشِّتاءِ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَها، وَ فاكِهَتُهُ وَ رَيْحانُهُ ما تُنبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهائِمِ، وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ، وَ لا وَلَدٌ يَحْزُنُهُ، وَ لا مالٌ يَلْفِتُهُ، وَ لا طَمَعٌ يُذِلُّهُ، دابَّتُهُ رِجْلاهُ، وَ خادِمُهُ يَداهُ.
فَتَأَسّ بِنَبِيِّكَ الْأَطْيَبِ الْأَطْهَرِ، صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ فَإِنَّ فِيهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسّى، وَ عَزاءً لِمَنْ تَعَزّى، وَ أَحَبُّ الْعِبادِ إِلَى اللَّهِ الْمُتَأَسِّى بِنَبِيِّهِ، وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِهِ، قَضَمَ الدُّنْيا قَضْماً، وَ لَمْ يُعِرْها طَرْفاً، أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْيا كَشْحاً، وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْيا بَطْناً. عُرِضَتْ عَلَيْهِ الدُّنْيا فَأَبى أَنْ يَقْبَلَها، وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ أَبْغَضَ شَيْئاً فَأَبْغَضَهُ، وَ حَقَّرَ شَيْئاً فَحَقَّرَهُ، وَ صَغَّرَ شَيْئاً فَصَغَّرَهُ، وَ لَوْ لَمْ يَكُن فِينا إِلّا حُبُّنا ما أَبْغَضَ اللَّهُ وَ تَعْظِيمُنا ما صَغَّرَ اللَّهُ، لَكَفى بِهِ شِقاقاً لِلَّهِ، وَ مُحادَّةً عَنْ أَمْرِ اللَّهِ، وَ لَقَدْ كانَ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ- يَأْكُلُ عَلَى الْأَرْضِ، وَ يَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ، وَ يَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ، وَ يَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ وَ يَرْكَبُ الْحِمارَ الْعارِىَ، وَ يُرْدِفُ خَلْفَهُ، وَ يَكُونُ السِّتْرُ عَلى بابِ بَيْتِهِ فَتَكُونُ فِيهِ التَّصاوِيرُ، فَيَقُولُ: يا فُلانَةُ- لِإِحْدى أَزْواجِهِ- غَيِّبِيهِ عَنِّى، فَإِنِّى إِذا نَظَرْتُ إِلَيْهِ ذَكَرْتُ الدُّنْيا وَ زَخارِفَها، فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْيا بِقَلْبِهِ، وَ أَماتَ ذِكْرَها مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُها عَنْ عَيْنِهِ لِكَيْلا يَتَّخِذَ مِنْها رِياشاً، وَ لا يَعْتَقِدَها قَراراً، وَ لا يَرْجُو فِيها مُقاماً، فَأَخْرَجَها مِنَ النَّفْسِ، وَ أَشْخَصَها عَنِ الْقَلْبِ، وَ غَيَّبَها عَنِ الْبَصَرِ، و كَذلِكَ مَنْ أَبْغَضَ شَيْئاً أَبْغَضَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ، وَ أَنْ يُذْكَرَ عِنْدَهُ.
وَ لَقَدْ كانَ فِى رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ- ما يَدُلُّكَ عَلى مَساوِى الدُّنْيا وَ عُيُوبِها، إِذْ جاعَ فِيها مَعَ خاصَّتِهِ، وَ زُوِيَتْ عَنْهُ زَخارِفُها مَعَ عَظِيمِ زُلْفَتِهِ، فَلْيَنظُرْ ناظِرٌ بِعَقْلِهِ أَأَكْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً بَذلِكَ أَمْ أَهانَهُ فَإِنْ قالَ: أَهانَهُ، فَقَدْ كَذَبَ وَ اللَّهِ العَظِيمِ وَ أَتى بِالْإِفْكِ الْعَظِيمِ، وَ إِنْ قالَ: أَكْرَمَهُ. فَمْيَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهانَ غَيْرَهُ حَيْثُ بَسَطَ الدُّنْيا لَهُ، وَ زَواها عَنْ أَقْرَبِ النّاسِ مِنهُ، فَتَأَسّى مُتَأَسٍّ بِنَبِيِّهِ، وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ، وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ، وَ إِلّا فَلا يَأْمَنُ الْهَلَكَةَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ- عَلَماً لِلْسَّاعَةِ، وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ، وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ، خَرَجَ مِنَ الدُّنْيا خَمِيصاً، وَ وَرَدَ الاخِرَةَ سَلِيماً، لَمْ يَضَعْ حَجَراً عَلى حَجَرٍ حَتّى مَضى لِسَبِيلِهِ، وَ أَجابَ داعِىَ رَبَّهِ فَما أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِندَنا حِينَ أَنْعَمَ عَلَيْنا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ، وَ قائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ، وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَعْتُ مِدْرَعَتِى هذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ راقِعِها، وَ لَقَدْ قالَ لِى قائِلٌ: أَلا تَنْبِذُها عَنْكَ، فَقُلْتُ اغْرُبْ عَنِّى فَعِندَ الصَّباحِ يَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرى.
در بيان عظمت پروردگار
خداشناسى
فرمان خدا قضاى حتمى و حكمت، و خشنودى او مايه امنيت و رحمت است، از روى علم، حكم مىكند و با حلم و بردبارى مىبخشايد. خدايا! سپاس تو راست بر آنچه مىگيرى، و عطا مىفرمايى، و شفا مىدهى يا مبتلا مىسازى، سپاس كه تو را رضايت بخشترين، محبوبترين، و ممتازترين باشد، سپاسى كه آفريدگانت را سرشار سازد، و تا آنجا كه تو بخواهى تداوم يابد، سپاسى كه از تو پوشيده نباشد، و از رسيدن به پيشگاهت باز نماند، سپاسى كه شمارش آن پايان نپذيرد، و تداوم آن از بين نرود. خدايا! حقيقت بزرگى تو را نمىدانيم، جز آنكه مىدانيم تو زندهاى و احتياج به غير ندارى، خواب سنگين يا سبك تو را نمىربايد، هيچ انديشهاى به تو نرسد و هيچ ديدهاى تو را ننگرد، اما ديدهها را تو مىنگرى، و اعمال انسانها را شماره فرمايى، و قدمها و موى پيشانيها (زمام امور همه) به دست تو است، خدايا آنچه را كه از آفرينش تو مىنگريم، و از قدرت تو به شگفت مىآييم و بدان بزرگى قدرت تو را مىستاييم، بسى ناچيزتر است در برابر آنچه كه از ما پنهان، و چشمهاى ما از ديدن آنها ناتوان، و عقلهاى ما از درك آنها عاجز است، و پردههاى غيب ميان ما و آنها گسترده مىباشد.
راههاى خداشناسى
پس آن كس كه دل را از همه چيز تهى سازد، و فكرش را بكار گيرد، تا بداند كه: چگونه عرش قدرت خود را برقرار ساختهاى؟ و پديده را چگونه آفريدهاى؟ و چگونه آسمانها و كرات فضايى را در هوا آويختهاى؟ و زمين را چگونه بر روى امواج آب گستردهاى؟ نگاهش حسرت زده، و عقلش مات و سرگردان، و شنواييش آشفته، و انديشهاش حيران مىماند.
وصف اميدوارى به خدا
به گمان خود ادعا دارد كه به خدا اميدوار است، به خداى بزرگ سوگند كه دروغ مىگويد، چه مىشود او را كه اميدوارى در كردارش پيدا نيست؟ پس هركس به خدا اميدوار باشد بايد، اميد او در كردارش آشكار شود، هر اميدوارى جز اميد به خداى تعالى ناخالص است، و هر ترسى جز ترس از خدا نادرست است. گروهى در كارهاى بزرگ به خدا اميد بسته و در كارهاى كوچك به بندگان خدا روى مىآورند، پس حق بنده را ادا مىكند و حق خدا را بر زمين مىگذارد، چرا در حق خداى متعال كوتاهى مىشود؟ و كمتر از حق بندگان رعايت مىگردد؟ آيا مىترسى در اميدى كه به خدا دارى دروغگو باشى؟ يا او را درخور اميد بستن نمىپندارى؟ اميدوار دروغين اگر از بنده خدا ترسناك باشد، حق او را چنان رعايت كند كه حق پروردگار خود را آنگونه رعايت نمىكند، پس ترس خود را از بندگان آماده، و ترس از خداوند را وعدهاى انجامنشدنى مىشمارد، و اينگونه است كسى كه دنيا در ديدهاش بزرگ جلوه كند، و ارزش و اعتبار دنيا در دلش فراوان گردد، كه دنيا را بر خدا مقدم شمارد، و جز دنيا به چيز ديگرى نپردازد و بنده دنيا گردد. براى تو كافى است كه راه و رسم زندگى پيامبر اسلام (ص) را اطاعت نمايى، تا راهنماى خوبى براى تو در شناخت بديها و عيبهاى دنيا و رسواييها و زشتى آن باشد، چه اينكه دنيا از هر سو بر پيامبر (ص) باز داشته و براى غير او گسترانده شد، از پستان دنيا شير نخورد، و از زيورهاى آن فاصله گرفت. اگر مىخواهى دومى را، موسى (ع) و زندگى او را تعريف كنم، آنجا كه مىگويد (پروردگار، هر چه به من از نيكى عطا كنى نيازمندم) به خدا سوگند! موسى (ع) جز قرص نانى كه گرسنگى را برطرف سازد چيز ديگرى نخواست، زيرا موسى (ع) از سبزيجات زمين مىخورد، تا آنجا كه بر اثر لاغرى و آب شدن گوشت بدن، سبزى گياه از پشت پرده شكم او آشكاربود. و اگر مىخواهى سومى را، حضرت داوود (ع) صاحب نىهاى نوازنده، و خواننده بهشتيان را الگوى خويش سازى، كه با هنر دستان خود از ليف خرما زنبيل مىبافت، و از همنشينان خود مىپرسيد چه كسى از شما اين زنبيل را مىفروشد؟ و با بهاى آن به خوردن نان جوى قناعت مىكرد. و اگر خواهى از عيسى بن مريم (ع) بگويم، كه سنگ را بالش خود قرار مىداد، لباس پشمى خشن به تن مىكرد، و نان خشك مىخورد، نان خورش او گرسنگى، و چراغش در شب ماه، و پناهگاه زمستان او شرق و غرب زمين بود، ميوه و گل او سبزيجاتى بود كه زمين براى چهارپايان مىروياند، زنى نداشت كه او را فريفته خود سازد، فرزندى نداشت تا او را غمگين سازد، مالى نداشت تا او را سرگرم كند، و آز و طمعى نداشت تا او را خوار و ذليل نمايد، مركب سوارى او دو پايش، و خدمتگزار وى، دستهايش بود.
راه و رسم زندگى پيامبر اسلام (ص)
پس به پيامبر پاكيزه و پاكت اقتدا كن، كه راه و رسم او الگويى است براى الگوطلبان، و مايه فخر و بزرگى است براى كسى كه خواهان بزرگوارى باشد، و محبوبترين بنده نزد خدا كسى است كه از پيامبرش پيروى كند، و گام بر جايگاه قدم او نهد، پيامبر (ص) از دنيا چندان نخورد كه دهان را پر كند، و به دنيا با گوشه چشم نگريست، دو پهلويش از تمام مردم فرو رفتهتر، و شكمش از همه خاليتر بود، دنيا را به او نشان دادند اما نپذيرفت، و چون دانست خدا چيزى را دشمن مىدارد آن را دشمن داشت، و چيزى را كه خدا خوار شمرده، آن را خوار انگاشت، و چيزى را كه خدا كوچك شمرده كوچك و ناچيز مىدانست. اگر در ما نباشد جز آنكه آنچه خدا و پيامبرش دشمن مىدارند، دوست بداريم، يا آنچه را خدا و پيامبرش كوچك شمارند، بزرگ بداريم، براى نشان دادن دشمنى ما با خدا، و سرپيچى از فرمانهاى او كافى بود. و همانا پيامبر (كه درود خدا بر او باد) بر روى زمين مىنشست و غذا مىخورد، و چون برده ساده مىنشست، و با دست خود كفش خود را وصله مىزد، و جامه خود را با دست خود مىدوخت، و بر الاغ برهنه مىنشست، و ديگرى را پشت سر خويش سوار مىكرد، پردهاى بر در خانه او آويخته بود كه نقش و تصويرها در آن بود، به يكى از همسرانش فرمود، اين پرده را از برابر چشمان من دور كن كه هرگاه نگاهم به آن مىافتد به ياد دنيا و زينتهاى آن مىافتم، پيامبر (ص) با دل از دنيا روى گرداند، و يادش را از جان خود ريشه كن نمود، و همواره دوست مىداشت تا جاذبههاى دنيا از ديدگانش پنهان ماند، و از آن لباس زيبايى تهيه نكند و آن را قرارگاه دائمى خود نداند، و اميد ماندن در دنيا نداشته باشد، پس ياد دنيا را از جان خويش بيرون كرد، و دل از دنيا بركند، و چشم از دنيا پوشاند، و چنين است كسى كه چيزى را دشمن دارد، خوش ندارد به آن بنگرد، يا نام آن نزد او بر زبان آورده شود. در زندگانى رسول خدا (ص) براى تو نشانههايى است كه تو را به زشتيها و عيبهاى دنيا راهنمايى كند، زيرا پيامبر (ص) با نزديكان خود گرسنه به سر مىبرد، و با آنكه مقام و منزلت بزرگى داشت، زينتهاى دنيا از ديده او دور ماند، پس تفكر كنندهاى بايد با عقل خويش به درستى انديشه كند كه: آيا خدا محمد (ص) را به داشتن اين صفتها اكرام فرمود يا او را خوار نمود؟ اگر بگويد: خوار نمود، دروغ گفته و بهتانى بزرگ زده است، و اگر بگويد: او را اكرام نمود. پس بداند. خدا كسى را خوار شمرد كه دنيا را براى او گستراند و از نزديكترين مردم به خودش دور نگهداشت. پس پيروىكننده بايد از پيامبر (ص) پيروى كند، و به دنبال او راه رود، و قدم بر جاى قدم او بگذارد، وگرنه از هلاكت ايمن نمىباشد، كه همانا خداوند، محمد (ص) را نشانه قيامت، و مژدهدهنده بهشت، و ترساننده از كيفر جهنم قرار داد، او با شكمى گرسنه از دنيا رفت و با سلامت جسم و جان وارد آخرت شد، سنگى بر سنگى نگذاشت تا جهان را ترك گفت، و دعوت پروردگارش را پذيرفت وه! چه بزرگ است منتى كه خدا با بعثت پيامبر (ص) بر ما نهاده، و چنين نعمت بزرگى به ما عطا فرمود، رهبر پيشتازى كه بايد او را پيروى كنيم و پيشوايى كه بايد راه او را تداوم بخشيم. بخدا سوگند! آنقدر اين پيراهن پشمين را وصله زدم كه از پينهكننده آن شرمسارم، يكى به من گفت: آيا آن را دور نمىافكنى؟ گفتم: از من دور شو، صبحگاهان رهروان شب ستايش مىشوند.