( وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ: ) وَ لَئِنْ أَمْهَلَ اللَّهُ الظَّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أَخْذُهُ، وَ هُوَ لَهُ بِالْمِرْصادِ عَلى مَجازِ طَرِيقِهِ، وَ بِمَوْضِعِ الشَّجى مِنْ مَساغِ رِيقِهِ. أَما وَ الَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَيَظْهَرَنَّ هؤُلاءِ الْقَوْمُ عَلَيْكُمْ لَيْسَ لِأَنَّهُمْ أَوْلى بِالْحَقِّ مِنْكُمْ، وَ لكِنْ لِإِسْراعِهِمْ إِلى باطِلِ صاحِبِهِمْ وَ إِبْطائِكُمْ عَنْ حَقِّى. وَ لَقَدْ أَصْبَحَتِ الاُمَمُ تَخافُ ظُلْمَ رُعاتِها، وَ أَصْبَحْتُ أَخافُ ظُلْمَ رَعِيَّتِى. اسْتَنْفَرْتُكُمْ لِلْجِهادِ فَلَمْ تَنْفِرُوا، وَ أَسْمَعْتُكُمْ فَلَمْ تَسْمَعُوا، وَ دَعَوْتُكُمْ سِرّاً وَ جَهْراً فَلَمْ تَسْتَجِيبُوا، وَ نَصَحْتُ لَكُمْ فَلَمْ تَقْبَلُوا، أَشُهُودٌ كَغُيَّابٍ؟ وَ عَبِيدٌ كَأَرْبابٍ؟ أَتْلُو عَلَيْكُمُ الْحِكَمَ فَتَنْفِرُونَ مِنْها، وَ أَعِظُكُمْ بِالْمَوْعِظَةِ الْبالِغَةِ فَتَتَفَرَّقُونَ عَنْها، وَ أَحُثُّكُمْ عَلى جِهادِ أَهْلِ الْبَغْىِ فَما اتِى عَلى اخِرِ قَوْلِى حَتّى أَراكُمْ مُتَفَرِّقِينَ أَيادِىَ سَبا. تَرْجِعُونَ إِلى مَجالِسِكُمْ، وَ تَتَخادَعُونَ عَنْ مَواعِظِكُمْ، أُقَوِّمُكُمْ غُدْوَةً، وَ تَرْجِعُونَ إِلَىَّ عَشِيَّةً كَظَهْرِ الْحَيَّةِ، عَجَزَ الْمُقَوِّمُ، وَ أَعْضَلَ الْمُقَوَّمُ. أَيُّهَا الشَّاهِدَةُ أَبْدانُهُمْ، الْغائِبَةُ عَنْهُمْ عُقُولُهُمْ، الْمُخْتَلِفَةُ أَهْواؤُهُمْ، الْمُبْتَلى بِهِمْ أُمَراؤُهُمْ، صاحِبُكُمْ يُطِيعُ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ تَعْصُونَهُ، وَ صاحِبُ أَهْلِ الشَّامِ يَعْصِى اللَّهَ وَ هُمْ يُطِيعُونَهُ. لَوَدِدْتُ وَ اللَّهِ أَنَّ مُعاوِيَةَ صارَفَنِى بِكُمْ صَرْفَ الدِّينارِ بِالدِّرْهَمِ فَأَخَذَ مِنِّى عَشَرَةً مِنْكُمْ وَ أَعْطانِى رَجُلًا مِنْهُمْ. يا أَهْلَ الْكُوفَةِ مُنِيتُ مِنْكُمْ بِثَلاثٍ وَ اثْنَتَيْنِ: صُمٌّ ذَوُوا أَسْماعٍ، وَ بُكْمٌ ذَوُوا كَلامٍ، وَ عُمْىٌ ذَوُوا أَبْصارٍ، لا أَحْرارُ صِدْقٍ عِندَ اللِّقاءِ، وَ لا إِخْوانُ ثِقَةٍ عَنْدَ الْبَلاءِ، تَرِبَتْ أَيْدِيكُمْ يا أَشْباهَ الْإِبِلِ غابَ عَنْها رُعاتُها، كُلَّما جُمِعَتْ مِنْ جانِبٍ تَفَرَّقَتْ مِنْ جانِبٍ اخَرَ، وِ اللَّهِ لَكَأَنِّى بِكُمْ فِيما إِخالُ أَنْ لَّوْ حَمِسَ الْوَغى، وَ حَمِىَ الضِّرابُ، قَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنِ ابْنِ أَبِيطالِبٍ انْفِراجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِها، وَ إِنِّى لَعَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّى، وَ مِنْهاجٍ مِنْ نَّبِيِّى، وَ إِنِّى لَعَلَى الطَّرِيقِ الْواضِحِ أَلْقُطُهُ لَقْطاً.
انْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ يُخرِجُوكُمْ مِنْ هُدىً، وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ فِى رَدىً، فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا، وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا، وَ لا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا. لَقَدْ رَأَيْتُ أَصْحابَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ فَما أَرى أَحَداً مِنْكُمْ يُشْبِهُهُمْ، لَقَدْ كانُوا يُصْبِحُونَ شُعْثاً غُبْراً، وَ قَدْ باتُوا سُجَّداً وَ قِياماً، يُراوِحُونَ بَيْنَ جِباهِهِمْ وَ خُدُودِهِمْ، وَ يَقِفُونَ عَلى مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذِكْرِ مَعادِهِمْ، كَأَنّ بَيْنَ أَعْيُنِهِمْ رُكَبَ الْمِعْزى مِنْ طُولِ سُجُودِهِمْ! إِذا ذُكِرَ اللَّهُ هَمَلَتْ أَعْيُنُهُمْ حَتّى تَبُلَّ جُيُوبَهُمْ، وَ مادُوا كَما يَمِيدُ الشَّجَرُ يَوْمَ الرِّيحِ الْعاصِفِ خَوْفاً مِنَ الْعِقابِ و رَجاءً لِلثَّوابِ.
در باب اصحابش
علل نكوهش و شكست كوفيان
اگر خداوند، ستمگر را چند روزى مهلت دهد، از بازپرسى و عذاب او غفلت نمىكند، و او بر سر راه، در كمينگاه ستمگران است، و گلوى آنها را در دست گرفته از فرو رفتن آب دريغ دارد. آگاه باشيد! به خدايى كه جانم در دست اوست، شاميان بر شما پيروز خواهند شد، نه از آن رو كه از شما به حق سزاوارترند بلكه در راه باطلى كه زمامدارشان مىرود شتابان فرمانبردارند، و شما در گرفتن حق من سستى مىورزيد، و هر آينه، ملتهاى جهان صبح مىكنند در حالى كه از ستم زمامدارانشان در ترس و وحشتند، من صبح مىكنم در حالى كه از ستمگرى پيروان خود وحشت دارم شما را براى جهاد با دشمن برانگيختم، اما كوچ نكرديد، حق را بگوش شما خواندم ولى نشنيديد، و در آشكار و نهان شما را دعوت كردم، اجابت ننموديد، پند و اندرزتان دادم، قبول نكرديد آيا حاضران غائب مىباشيد؟ و يا بردگانى در شكل مالكان؟! فرمان خدا را بر شما مىخوانم از آن فرار مىكنيد، و با اندرزهاى رسا و گويا شما را پند مىدهم از آن پراكنده مىشويد، شما را به مبارزه با سركشان ترغيب مىكنم، هنوز سخنانم به آخر نرسيده، چون مردم سبا، متفرقشده، به جلسات خود باز مىگرديد، و در لباس پند و اندرز، يكديگر را فريب مىدهيد تا اثر تذكرات مرا از بين ببريد، صبحگاهان كجيهاى شما را راست مىكنم، شامگاهان به حالت اول برمىگرديد، چونان كمان سختى كه نه كسى قدرت راست كردن آن را دارد و نه خودش قابليت راست شدن را خواهد داشت اى مردمى كه بدنهاى شما حاضر و عقلهاى شما پنهان و افكار و آراء شما گوناگون است و زمامداران شما دچار مشكلات شمايند، رهبر شما از خدا اطاعت مىكند، شما با او مخالفت مىكنيد، اما رهبر شاميان خداى را معصيت مىكند، از او فرمانبردارند. به خدا سوگند دوست دارم معاويه شما را با نفرات خود مانند مبادله درهم و دينار با من سودا كند، ده نفر از شما را بگيرد و يك نفر از آنها را به من بدهد!
روانشناسى اجتماعى مردم كوفه
اى اهل كوفه! گرفتار شما شدهام كه سه چيز داريد و دو چيز نداريد، كرهايى با گوشهاى شنوا، گنگهايى با زبان گويا، كورانى با چشمهاى بينا، نه در روز جنگ از آزادگانيد، و نه به هنگام بلا و سختى برادران يكرنگ مىباشيد تهيدست مانيد! اى مردم شما چونان شتران دورمانده از ساربان مىباشيد، كه اگر از سويى جمعآورى شوند از ديگر سو، پراكنده مىگردند، به خدا سوگند مىبينم كه اگر جنگ سخت شود و آتش آن شعله گيرد و گرمى آن سوزان، پسر ابوطالب را رها مىكنيد و مانند جدا شدن زن حامله پس از زايمان از فرزندش، هر يك به سويى مىگريزيد و من در پى آن نشانهها روانم كه پروردگارم مرا رهنمون شد، و آن راه را مىروم كه رسول خدا (ص) گشود، و همانا من به راه روشن حق گام به گام ره مىسپارم. مردم به اهل بيت پيامبرتان بنگريد، از آن سو كه گام برمىدارند برويد، قدم جاى قدمشان بگذاريد، آنها شما را هرگز از راه هدايت بيرون نمىبرند، و به پستى و هلاكت باز نمىگردانند، اگر سكوت كردند سكوت كنيد، و اگر قيام كردند قيام كنيد، از آنها پيشى نگيريد كه گمراه مىشويد، و از آنان عقب نمانيد كه نابود مىگرديد.
وصف اصحاب پيامبر (ع)
من اصحاب محمد (ص) را ديدم، اما هيچكدام از شما را همانند آنان نمىنگرم، آنها صبح مىكردند در حاليكه موهاى ژوليده و چهرههاى غبارآلوده داشتند، شب را تا صبح در حال سجده و قيام به عبادت مىگذراندند، و پيشانى و گونههاى صورت را در پيشگاه خدا بر خاك مىساييدند، با ياد معاد چنان ناآرام بودند گويا بر روى آتش ايستادهاند، بر پيشانى آنها از سجدههاى طولانى پينه بسته بود (چون پينه زانوهاى بزها) اگر نام خدا برده مىشد چنان مىگريستند كه گريبانهاى آنان تر مىشد. و چون درخت در روز تندباد مىلرزيدند، از كيفرى كه از آن بيم داشتند، يا براى پاداشى كه به آن اميدوار بودند.