( وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ ) قالَهُ بَعْدَ تِلاوَتِهِ أَلْهيكُمُ التَّكاثُرُ حَتّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ: يا لَهُ مَراماً ما أَبْعَدَهُ، وَ زَوْراً ما أَغْفَلَهُ، وَ خَطَراً ما أَفْظَعَهُ، لَقَدِ اسْتَخلَوْا مِنْهُمْ أَىَّ مُدَّكِرٍ، وَ تَناوَشُوهُمْ مِنْ مَّكانٍ بَعِيدٍ أَفَبِمَصارِعِ ابائِهِمْ يَفْخَرُونَ، أَمْ بِعَدِيدِ الْهَلْكى يَتَكاثَرُونَ يَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْساداً خَوَتْ، وَ حَرَكاتٍ سَكَنَتْ، وَ لَأَنْ يَكُونُوا عِبَراً أَحَقُّ مِنْ أَنْ يَكُونُوا مُفْتَخَراً، وَ لَأَنْ يَهْبِطُواْ بِهِمْ جَنابَ ذِلَّةٍ أَحْجى ظمِنْ أَنْ يَقُومُوا بِهِمْ مَقامَ عِزَّةٍ! لَقَدْ نَظَرُوا إِلَيْهِمْ بِأَبْصارِ الْعَشْوَةِ، وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِى غَمْرَةِ جَهَالَةٍ، وَ لَوِ اسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصاتِ تِلْكَ الدِّيارِ الْخاوِيَةِ وَ الرُّبُوعِ الْخالِيَةِ لَقالَتْ: ذَهَبُوا فِى الْأَرْضِ ضُلّالًا، وَ ذَهَبْتُمْ فِى أَعْقابِهِمْ جُهَّالًا، تَطَأُوْنَ فِى هامِهِمْ، وَ تَسْتَثْبِتُونَ فِى أَجْسادِهِمْ، وَ تَرْتَعُونَ فِيما لَفَظُوا، وَ تَسْكُنُونَ فِيما خَرَّبُوا، وَ إِنَّمَا الْأَيَّامُ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ بَواكٍ وَ نَوائِحُ عَلَيْكُمْ. أُولئِكَ سَلَفُ غايَتِكُمْ، وَ فُرَّاطُ مَناهِلِكُمُ الَّذِينَ كانَتْ لَهُمْ مَقاوِمُ الْعِزِّ وَ حَلَباتُ الْفَخْرِ، مُلُوكاً وَ سُوَقاً، سَلَكُواْ فِى بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِيلًا سُلِّطَتِ الْأَرْضُ عَلَيْهِمْ فِيهِ، فَأَكَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ، وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمائِهِمْ، فَأَصْبَحُوا فِى فَجَواتِ قُبُورِهِمْ جَماداً لا يَنُمُّونَ، وَ ضِماراً لا يُوجَدُونَ، لا يُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الْأَهْوالِ، وَ لا يَحْزُنُهُمْ تَنَكُّرُ الْأَحْوالِ، وَ لا يَحْفِلُونَ بِالرَّواجِفِ، وَ لا يَأْذَنُونَ لِلْقَواصِفِ، غُيَّباً لا يُنتَظَرونَ، وَ شُهُوداً لا يَحْضُرُونَ، وَ إِنَّما كانُوا جَمِيعاً فَتَشَتَّتُوا، وَ أُلَّافاً فَافْتَرَقُوا، وَ ما عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لا بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِيَتْ أَخبارُهُمْ، وَ صَمَّتْ دِيارُهُمْ، وَ لكِنَّهُمْ سُقُوا كَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً، وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَكاتِ سُكُوناً، فَكَأَنَّهُمْ فِى ارْتِجالِ الصِّفَةِ صَرْعى سُباتٍ.
جِيرانٌ لا يَتَانَسُونَ، وَ أَحِبّاءٌ لا يَتَزاوَرُونَ، بَلِيَتْ بَيْنَهُمْ عُرَى التَّعارُفِ، وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبابُ الْإِخاءِ، فَكُلُّهُمْ وَحِيدٌ وَ هُمْ جَمِيعٌ، وَ بِجانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ، لا يَتَعارَفُونَ لِلَيْلٍ صَباحاً، وَ لا لِنَهارٍ مَساءً. أَىُّ الْجَدِيدَيْنِ ظَعَنُوا فِيهِ كانَ عَلَيْهِمْ سَرْمَداً، شاهَدُوا مِنْ أَخطارِ دارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خافُوا، وَ رَأَوْا مِنْ اياتِها أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا. فَكِلْتَا الْغايَتَيْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلى مَباءةٍ، فَأَتَتْ مَبالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجاءِ، فَلَوْ كانُوا يَنْطِقُونَ بِها لَعَيُوا بِصِفَةِ ما شاهَدُوا وَ ما عايَنُوا. وَ لَئِنْ عَمِيَتْ اثارُهُمْ، وَ انْقَطَعَتْ أَخبارُهُمْ، لَقَدْ رَجَعَتْ فِيهِمْ أَبْصارُ الْعِبَرِ، وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ اذانُ الْعُقُولِ، وَ تَكَلَّمُوا مِنْ غَيْرِ جِهاتِ النُّطْقِ. فَقالُوا: كَلَحَتِ الْوُجُوهُ النَّواضِرُ، وَ خَوَتِ الْأَجْسامُ النَّواعِمُ، وَ لَبِسْنا أَهْدامَ الْبِلى، وَ تَكاءَدَنا ضِيقُ الْمَضْجِعِ، وَ تَوارَثْنَا الْوَحْشَةَ، وَ تَهَكَّمَتْ عَلَيْنَا الرُّبُوعُ الصُّمُوتُ، فَانْمَحَتْ مَحاسِنُ أَجْسادِنا، وَ تَنَكَّرَتْ مَعارِفُ صُوَرِنا، وَ طالَتْ فِى مَساكِنِ الْوَحْشَةِ إِقامَتُنا، وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ كَرْبٍ فَرَجاً، وَ لا مِنْ ضِيقٍ مُتَّسَعاً! فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطاءِ لَكَ، وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْماعُهُمْ بِالْهَوامّ فَاسْتَكَّتْ، وَ اكْتَحَلَتْ أَبْصارُهُمْ بِالتُّرابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَةُ فِى أَفْواهِهِمْ بَعْدَ ذَلاقَتِها، وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِى صُدُورِهِمْ بَعْدَ يَقَظَتِها، وَ عاثَ فِى كُلِّ جارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِيدُ بِلىً سَمَّجَها، وَ سَهَّلَ طُرُقَ الافَةِ إِلَيْها، مُسْتَسْلِماتٍ فَلا أَيْدٍ تَدْفَعُ، وَ لا قُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَيْتَ أَشْجانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذاءَ عُيُونٍ لَهُمْ مِنْ كُلِّ فَظاعَةٍ صِفَةُ حالٍ لا تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ لا تَنْجَلِى.
وَ كَمْ أَكَلَتِ الْأَرْضُ مِنْ عَزِيزِ جَسَدٍ وَ أَنِيق لَوْنٍ، كانَ فِى الدُّنْيا غَذِىّ تَرَفٍ، وَ رَبِيبَ شَرَفٍ، يَتَعَلَّلُ بِالسُّرُورِ فِى ساعَةِ حُزْنِهِ، وَ يَفْزَعُ إِلىَ السَّلْوَةِ إِنْ مُصِيبَةٌ نَزَلَتْ بِهِ، ضَنّاً بَغَضارَةِ عَيْشِهِ، وَ شَحاحَةً بِلَهْوِهِ وَ لَعِبِهِ فَبَيْنَما هُوَ يَضْحَكُ إِلَى الدُّنْيا وَ تَضْحَكُ الدُّنْيا إِلَيْهِ فِى ظِلِّ عَيْشٍ غَفُولٍ إِذْ وَطِئَ الدَّهْرُ بِهِ حَسَكَهُ وَ نَقَضَتِ الْأَيّامُ قُواهُ وَ نَظَرَتْ إِلَيْهِ الْحُتُوفُ مِنْ كَثَبٍ فَخالَطَهُ بَثّ لا يَعْرِفُهُ، وَ نَجِىّ هَمٍّ ما كانَ يَجِدُهُ، وَ تَوَلَّدَتْ فِيهِ فَتَراتُ عِلَلٍ انَسَ ما كانَ بِصِحَّتِهِ. فَفَزِعَ إِلى ما كانَ عَوَّدَهُ الْأَطِبّاءُ مِنْ تَسْكِينِ الْحارِّ بِالْقارِّ وَ تَحْرِيكِ الْبارِدِ بِالْحارِّ، فَلَمْ يُطْفِئُ بِبارِدٍ إِلَّا ثَوَّرَ حَرارَةً، وَ لا حَرَّكَ بِحارٍّ إِلَّا هَيَّجَ بُرُودَةً، وَ لَا اعْتَدَلَ بِمُمازِجٍ لِتِلْكَ الطَّبائِع إِلَّا أَمَدَّ مِنْها كُلَّ ذاتِ داءٍ، حَتّى فَتَرَ مُعَلِّلُهُ، وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ، وَ تَعايا أَهْلُهُ بِصِفَةِ دائِهِ، وَ خَرِسُوا عَنْ جَوابِ السّائِلِينَ عَنْهُ وَ تَنازَعُوا دُونَهُ شَجِىَّ خَبَرٍ يَكْتُمُونَهُ: فَقائِلٌ هُوَ لِمَا بِهِ، وَ مُمَنّ لَهُمْ إِيابَ عافِيَتِهِ، وَ مُصَبِّرٌ لَّهُمْ عَلى فَقْدِهِ، يُذَكِّرُهُمْ أُسَى الْماضِينَ مِنْ قَبْلِهِ، فَبَيْنَما هُوَ كَذلِكَ عَلى جَناحٍ مِنْ فِراقِ الدُّنْيا وَ تَرْكِ الْأَحِبَّةِ، إِذْ عَرَضَ لَهُ عارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ فَتَحَيَّرَتْ نَوافِذُ فِطْنَتِهِ، وَ يَبِسَتْ رُطُوبَةُ لِسانِهِ، فَكَم مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوابِهِ عَرَفَهُ فَعَىّ عَنْ رَدِّهِ، وَ دُعاءٍ مُوءْلِمٍ بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصامَّ عَنْهُ مِنْ كَبِيرٍ كانَ يُعَظِّمُهُ، أَوْ صَغِيرٍ كانَ يَرْحَمُهُ، وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَراتٍ هِىَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَةٍ، أَوْ تَعْتَدِلَ عَلى عُقُولِ أَهْلِ الدُّنْيا.
تلاوت الهيكم التكاثر
هشدار از غفلتزدگىها
شگفتا چه مقصد بسيار دورى، و چه زيارت كنندگان بيخبرى! و چه كار دشوار و مرگبارى! پنداشتند كه جاى مردگان خالى است، آنها كه سخت مايه عبرتند، و از دور با ياد گذشتگان، فخر مىفروشند، آيا به گورهاى پدران خويش مىنازند؟ و يا به تعداد فراوانى كه در كام مرگ فرو رفتهاند؟ آيا خواهان بازگشت اجسادى هستند كه پوسيده شد؟ و حركاتشان به سكون تبديل گشت؟ آنها مايه عبرت باشند سزاوارتر است تا تفاخر! اگر با مشاهده وضع آنان به فروتنى روى آورند عاقلانهتر است تا آنان را وسيله فخرفروشى قرار دهند. اما بدنها با ديدههاى كمسو نگريستند، و با كوتهبينى در امواج نادانى فرو رفتهاند، اگر حال آنان را از وراى خانههاى ويران، و سرزمينهاى خالى از زندگان مىپرسيدند، هرآينه مىگفتند: (آنان با گمراهى در زمين فرو خفتند، و شما ناآگاهانه دنبالهروى آنان شديد.) بر روى كاسههاى سر آنها راه مىرويد. و بر روى جسدهايشان زراعت مىكنيد؟ و آنچه بجا گذاشتهاند مىخوريد، و در خانههاى ويران آنها مسكن گرفتيد، و روزگارى كه ميان آنها و شماست بر شما زارى مىكند، آنها پيش از شما بكام مرگ فرو رفتند، و زودتر از شما به آبشخورتان رسيدند.
شرح حالات رفتگان
آنها داراى عزت پايدار، و درجات والاى افتخار، پادشاهان حاكم، يا رعيت سرفراز بودند كه سرانجام راه به ژرفاى برزخ پيمودند، و زمين آنها را در خود گرفت، و از گوشت بدنهاى آنان خورد، و از خون آنان نوشيد. پس در شكاف گورها بىجان و بدون رشد پنهان ماندهاند. نه از دگرگونيها اندوهناك، و نه از زلزلهها ترسناك، و نه از فريادهاى سخت هراسناكند، غائب شدگانى كه كسى انتظار آنان را نمىكشد، و حاضرانى كه حضور نمىيابند، اجتماعى داشتند و پراكنده شدند، با يكديگر الفتى داشتند و جدا گرديدند. اگر يادشان فراموش شد، يا ديارشان ساكت شد، براى درازى زمان و دورى مكان نيست، بلكه كاسه مرگ نوشيدند، گويا بودند و گنگ شدند، شنوا بودند و كر گشتند، و حركاتشان به سكون تبديل شد، چنان آرميدند كه گويا بيهوش بر خاك افتاده و در خواب فرو رفتهاند.
همسايگانى كه با يكديگر انس نمىگيرند، دوستانى كه به ديدار يكديگر نمىروند، پيوندهاى شناسايى در ميانشان پوسيده، و اسباب برادرى قطع گرديده است، با اينكه در يك جا گرد آمدند تنهايند، رفيقان يكديگرند و از هم دورند، نه براى شب صبحگاهى مىشناسند، و نه براى روز شامگاهى، شب، يا روزى كه به سفر مرگ رفتهاند براى آنها جاويدان است. خطرات آن جهان را وحشتناكتر از آنچه مىترسيدند يافتند، و نشانههاى آن را بزرگتر از آن چه مىپنداشتند مشاهده كردند، و براى رسيدن به بهشت يا جهنم تا قرارگاه اصلىشان مهلت داده شدند، و جهانى از بيم و اميد برايشان فراهم آمد، اگر مىخواستند آنچه را كه ديدند توصيف كنند، زبانشان عاجز مىشد. حال اگر آثارشان نابود شد، و اخبارشان فراموش، اما چشمهاى عبرتبين، آنها را مىنگرد، و گوش جان اخبارشان را مىشنود، كه با زبان ديگرى با ما حرف مىزنند و مىگويند:
پيام مردگان!
چهرههاى زيبا پژمرده، بدنهاى نازپرورده پوسيده شد، و بر اندام خود لباس كهنگى پوشاندهايم، و تنگى قبر ما را در فشار گرفته، وحشت و ترس را از يكديگر به ارث مىبريم. خانههاى خاموش قبر بر ما فرو ريخته، و زيباييهاى اندام ما را نابود، و نشانههاى چهرههاى ما را دگرگون كرده است، اقامت ما در اين خانههاى وحشتزا طولانىشده، نه از مشكلات رهايى يافته، و نه از تنگى قبر گشايشى فراهم شد. مردم! اگر آنها را در انديشه خود بياوريد، يا پردهها كنار رود، مردگان را در حالتى مىنگريد كه حشرات گوشهايشان را خورده، چشمهايشان به جاى سرمه پر از خاك گرديده، و زبانهايى كه با سرعت و فصاحت سخن مىگفتند پاره پارهشده، قلبها در سينهها پس از بيدارى به خاموشى گراييد، و در تمام اعضاى بدن پوسيدگى تازهاى آشكار شد، و آنها را زشت گردانيد، و راه آفتزدگى بر اجسادشان گشوده شد، همه تسليمشده، نه دستى براى دفاع، و نه قلبى براى زارى دارند. و آنان را مىبينى كه دلهاى خسته از اندوه، و چشمهاى پرشده از خاشاك دارند، در حالات اندوهناك آنها دگرگونى ايجاد نمىشود و سختىهاى آنان برطرف نمىگردد.
عبرت از گذشتگان
آه! زمين چقدر اجساد عزيزان خوش سيما را كه با غذاهاى لذيذ و رنگين زندگى كردند، و در آغوش نعمتها پرورانده شدند بكام خويش فرو برد، آنان كه مىخواستند با شادى غمها را از دل برون كنند، و به هنگام مصيبت با سرگرميها، صفاى عيش خود را بر هم نزنند، دنيا به آنها و آنها به دنيا مىخنديدند، و در سايه خوشگذرانى غفلتزا، بىخبر بودند كه روزگار با خارهاى مصيبتزا آنها را درهم كوبيد و گذشت روزگار توانايىشان را گرفت، مرگ از نزديك به آنها نظر دوخت، و غم و اندوهى كه انتظارش را نداشتند آنان را فرا گرفت، و غصههاى پنهانى كه خيال آن را نمىكردند در جانشان راه يافت، در حالى كه با سلامتى انس داشتند انواع بيماريها در پيكرشان، پديد آمد، و هراسناك به اطبا، كه آموزش دادند گرمى را با سردى، و سردى را با گرمى درمان كنند روى آوردند كه بىنتيجه بود زيرا، داروى سردى، گرمى را علاج نكرد، و آنچه براى گرمى بكار بردند، سردى را بيشتر ساخت، و تركيبات و اخلاط مزاج را به اعتدال نياورد، جز آنكه آن بيمارى را فزونى داد، تا آنجا كه درمان كنند، خسته، و پرستار سرگردان، و خانواده از ادامه بيماريها سست و ناتوان شدند، و از پاسخ پرسشكنندگان درماندند، و درباره همان خبر حزنآورى كه از او پنهان مىداشتند در حضورش به گفتگو پرداختند.
سختىهاى لحظه مرگ
يكى مىگفت تا لحظه مرگ بيمار است، ديگرى در آرزوى شفا يافتن بود، و سومى خاندانش را به شكيبايى در مرگش دعوت مىكرد، و گذشتگان رابه ياد مىآورد، در آنحال كه در آستانه مرگ، و ترك دنيا، و جدايى با دوستان بود كه ناگهان اندوهى سخت به او روى آورد، فهم و دركش را گرفت، زبانش به خشكى گراييد، چه مطالب مهمى را مىبايست بگويد كه زبانش از گفتن آنها باز ماند، و چه سخنان دردناكى را مىشنيد و خود را به كرى مىزد، از شخص بزرگى كه احترامش را نگه ميداشت، يا فرد كوچكى كه به او ترحم مىكرد، همانا مرگ سختىهايى دارد كه هراسانگيز و وصف ناشدنى است، و برتر از آن است كه عقلهاى اهل دنيا آن را درك كند.