تاريخ و زمان
جمعه 10 فروردين 1403  
بيشتر
جستجو
بازديدها
تعداد بازديد از سايت: 1062161
تعداد بازديد اين بخش: 8182
در امروز: 350
اين بخش امروز: 7

بيشتر
مقالات
جايگاه رسم الخط در آموزش روخواني قرآن كريم

                                                                                             

مقدمه

     مقام معظم رهبري در ديدار جمعي از قاريان, حافظان و علاقمندان به قرآن كريم فرمودند : « واقعيت تلخ اين جاست كه قرآن هنوز در جامعه ما يك امر عمومي نشده است. همه به قرآن عشق مي ورزند، احترام مي كنند، اما عدّه كمي همواره آن را تلاوت مي كنند و عدّه كمتري در آن تدبّر مي كنند.»

     اين يك واقعيت است كه عموم مردم با اين كه خود را به حقيقت مدافع و فدايي قرآن مي دانند اما قرآن نمي خوانند؛ اين يك سؤال مهم است كه راستي « چرا عموم مردم قرآن نمي خوانند ؟ »

      با كمي توجه به تجارب موجود در مي يابيم كه هر ساله اعتبارات ميليوني و ميلياردي صرف آموزش عمومي قرآن كريم در جامعه مي شود. منظور از آموزش هاي عمومي، آموزش روخواني و روان خواني قرآن كريم براي عموم مردم است. مثلاً آموزش وپرورش در طول سال هاي متمادي براي معلمان آموزش روخواني و روان خواني قرآن كريم برگزار كرده است؛ يا آموزش عالي براي دانشجويان از دوره كارداني تا كارشناسي ارشد, يك واحد پيش نياز آموزش روخواني قرآن كريم برگزار مي كند. و يا نهضت قرآن آموزي با صرف هزينه هاي چند صد ميليوني وميلياردي در قالب مؤسسات متعدد قرآني اقدام به تشكيل كلاس هاي آموزش روخواني قرآن كريم مي كند. ارگان ها و سازمان هاي دولتي و تشكل ها و موسسات قرآني مردمي و هم چنين مساجد و هيئات نيز همين كار را انجام مي دهند. در جامعه ما اين گونه فعاليت ها، كارهاي خوبي به شمار مي رود، اما باز اين سؤال به قوّت خود باقي است كه « براستي چرا مردم قرآن نمي خوانند؟ » آيا واقعاً مشكل مردم اين است كه قرآن بلد نيستند؟ويا نه, اساساً آنان قرآن نمي خوانند ؟

    پاسخ به اين سوال داراي ابعاد مختلفي است كه در ساير مقالات نويسنده به آن ها اشاراتي شده است. ولي به نظر, از مهم ترين علل عدم انس دائمي عموم مردم با قرآن كريم به موضوع نامتناسب بودن رسم الخط هاي موجود قرآن هاي رايج, با دانش ومهارت هاي كسب شده مخاطبان مربوط مي شود. آن چه در اين مجال به آن پرداخته مي شود, اشاره اي هرچند كوتاه است به جايگاه رسم الخط درآموزش قرآن كريم.

علّت و معلول 

     مسأله اصلي اين است كه عموم مردم ايران به دليل اين با قرآن كريم انس دائمي ندارند كه در روخواني آن با مشكل جدي رو به رو هستند. وجود اين معلول ناظر به دو علت اساسي است :

1- ناظر بر هدف گزاري هاي نادرست در عموم آموزش هاي قرآن از آن جمله ناديده گرفتن مهم ترين و اساسي ترين هدف آموزش يعني” انس دائمي مخاطب با قرآن كريمبه تعبير ديگر, اشكال اساسي شيوه هاي رايج آموزش قرآن در كشور اين است كه, اين شيوه ها افراد را « قرآن دان » بار مي آورد اما در نهايت منجر به « قرآن خوان » شدن مستمر و مادام العمر فرد در مسير زندگي نمي شود. ؛

2- وجود رسم الخط هاي متعدد در كتابت قرآن هاي رايجي كه عمدتاً با سواد فارسي يعني خواندن و نوشتن آموخته شده عموم مردم, تناسب لازم را ندارد. در اين جا منظور از رسم الخط همان نحوه ي اعراب گذاري كلمات قرآن است كه به آن « ضبط المصحف » نيز گفته مي شود.

     جالب است بدانيم از دلايل مهم بروز مشكل اول و هم چنين كج تابي روش هاي آموزش عمومي قرآن بي توجهي به جايگاه رسم الخط قرآن است و به دليل فقدان يك فلسفه وجودي در آموزش ها و فعاليت هاي قرآني در طول سال هاي متمادي به جاي آن كه مشكل را حل كنيم با آن كنار آمده ايم. در اين جا با ذك اين كه چه چيزي آموزش روخواني قرآن نيست به بيان برخي از اين اشكلات مي پردازيم

چه چيزي آموزش روخواني قرآن نيست ؟

    دو اشكال اساسي در روش هاي تدريس روخواني قرآن كريم و هم اين طور درعموم كتاب هاي آموزشي در اين باره ديده مي شود :

    اشكال اول : آموزش بر خواندن معلم استوار است و قرآن آموزان آيات درس را با معلم يا نوار قرائت همخواني مي كنند.

    اشكال دوم : كلاس درس آموزش روخواني قرآن به جاي مهارت آموزي مبتني بر قائده محوري است.

     شايد برخي از معلمان يا خوانندگان مقاله بر اين باور پا فشاري كنند كه اين روش ها كاملاً صحيح است. در پاسخ به اين دوستان بايد گفت بسياري از افراد قادر به روخواني همه آيات و صفحات قرآن كريم نيستند و تنها مي توانند برخي از سوره ها و آيات منتخب مانند آيه الكرسي و... را بخوانند. اين مساله مربوط به افراد بزرگسال نيست بلكه در اغلب كلاس ها و جلسات قرآني اين مساله مشاهده مي شود.

     اين مساله مانند آن است كه يك دانش آموز بگويد من فقط مي توانم كتاب فارسي خود را بخوانم و قادر به خواندن ساير كتاب ها نيستم. يقيناً اين نوع آموزش از معلم اين دانش آموز پذيرفته نيست زيرا كه آموزش او به تعميم يادگيري نيانجاميده است.

     اشكال كار اين معلم فارسي و آن معلم قرآن در اين است كه آموزش به جاي آن كه بر تقويت حسن بينايي تاكيد كند بر حس شنوايي تاكيد دارد. و از آن جا كه هر فردي براي خواندن, لاجرم نيازمند استفاده از چشم است و براي اين كار بايد حس بينايي به اندازه كافي مهارت لازم را به دست آورده باشد.

     به نظر دانشمندان, تنبل ترين عضو بدن, چشم است زيرا تنها ده درصد آن چه را مي بيند به مغز مخابره مي كند و از سوي ديگر 73 درصد يادگيري از طريق ديدن اتفاق مي افتد. بنابر اين اگر معلم تكيه آموزش خود را بر شنيدن استوار گرداند, اين ده درصد ديدن نيز كاهش مي يابد و دانش آموز يا قرآن آموز از طريق شنيدن با كلمات, عبارات و آيات آشنا شده و بر اساس آن چه شنيده تنها همان مطالب را « كلي خواني» مي كند.

     درباره ي دلايل بروز اشكال دوم يعني قاعده آموزي به جاي مهارت آموزي نيز در جاي خود سخن  خواهيم گفت.  

اما اين دو اشكال از كجا نشات مي گيرد ؟

    اين دو اشكال اساسي كه در اغلب روش ها و كتاب هاي آموزش روخواني قرآن وجود دارد, از تعدد رسم الخط هاي رايج دركشور ناشي شده است. رسم الخط هاي رايج از نظر اعراب گذاري ( ضبط المصحف ) داراي اعراب زائد فراواني هستند. يعني علائمي كه صرفا براي خوشنويسي و زيبايي خط مصحف شريف نوشته مي شوند و بيش تر جنبه سليقه اي دارند. بودن اين علائم نه تنها ضرورتي ندارد بلكه باعث به وجود آمدن مشكلات فراواني در قرائت مي شوند.

      به عنوان مثال قرآن آموز اين علائم را در كلمه « نُوحِيهَا »  مي خواند, اما فرد به دليل عدم اطلاع كافي از علت وجود اين علائم, پيوسته دچار اغلاط متعدد مي شود. و از آن جا كه مخاطب هرگز اجازه طرح اين فكر را كه امكان اشكال در نوشتار قرآن هست به ذهن خود راه نمي دهد ( به دليل قداستي كه براي قرآن كريم قائل است ), بنابر اين خود را مقصر و ناتوان مي داند؛ اين طز فكر رفته رفته در اثر تكرارهاي بعدي قوّت گرفته و منجر به قطع ارتباط فرد با خواندن مداوم قرآن كريم مي شود.  

انواع رسم الخط مصاحف رايج در ايران

      در بلاد اسلامي و هم چنين كشور ايران كه مهد هنرهاي فاخر و زيبايي هم چون خوشنويسي است. بسياري از خوشنويسان از روي ارادت به قرآن كريم و يا به سفارش بزرگان و سلاطين زمان خود, اقدام به كتابت مصحف شريف كرده اند. خوب است با انواع كتابت برخي از اين رسم الخط ها آشنا شويم:

الف) كتابت به خط عثمان طه (به رسم‌الخط عربى): اين رسم‌الخط علاوه بر زيبايى، محسّنات و ويژگى‌هايى دارد كه توجه قاريان قرآن را به خود جلب كرده‌است.

ب) كتابت به رسم‌الخط فارسى: در اين نوع كتابت، الف‌هاى كوتاه به صورت ممدود نوشته مى‌شود; مثلا «كتب» به صورت «كتاب» و «انزلنه»، «انزلناه» تحرير‌مى‌شود.

ج) رسم‌الخط پاكستانى: اين نوع كتابت از نظر محتوايى، با رسم‌الخط عربى فرقى‌نمى‌كند و تفاوت آن، شكلى است.

    در كتابت هاي فوق به دليل غلبه داشتن فنون خوشنويسي, بسياري از تركيب ها, جابجايي علائم و علائم زائد وجود دارد و در شيوه هاي نوشتن اين قرآن ها, حركات و علائم در محل اصلي خود قرار نگرفته اند. و از نظر آموزشي به كلمه آرايي, سطر آرايي و صفحه آرايي توجه نشده است.

    مناسب است در اين جا به شيوه ي ديگري كه در سال هاي اخير در كتابت قرآن كريم در ايران اسلامي مورد استفاده قرار گرفته اشاره بشود.

د) قرآن كم علامت : شيوه‌اى كه در مركز طبع و نشر قرآن كريم جمهوري اسلامي ايران صورت گرفته و در كتاب هاي درسي وزارت آموزش و پرورش و برخي مراكز ديگر مورد استفاده قرار مى‌گيرد. در اين شيوه, علايم زايد و سليقه‌اى را حذف كرده و كتابت قرآن را به شيوه ي « نگارش فارسى » (كم‌كردن علايم) نزديك‌كرده‌اند.

     مهم ترين ويژگي هاي اين رسم الخط, كم علامت بودن آن است و همين كار باعث شده است تا در روش آموزش تحولات قابل توجهي اتفاق بيافتد. از آن جمله

1-      كاهش اغلاط اعرابي و در نتيجه احساس موفقيت فرد هنگام خواندن قرآن

2-      افزايش انگيزه, علاقمندي و انس مستمر فرد با تلاوت قرآن كريم

    تنها در اين شيوه از كتابت است كه معلم مي تواند به قرآن آموز بگويد : « ببين و بخوان » ؛ زيرا در ساير رسم الخط ها دانش آموزان اغلب كلمات و حتي عبارات را غلط مي خوانند؛ مگر آن كه معلم به يكي از دو اشكال ياد شده عمل كند تا دانش آموزان درست بخواند؛ يعني

اولاً ) خودش بخواند و از شاگردان بخواهد تكرار كنند؛

ثانياً ) چون نمي تواند همه قرآن كريم را با شاگردان كلاس هم خواني كند, مجبور بشود هر يك از قواعد و نمادهاي قرآني را در ابتداي هر كلاس درس بدهد. ( قاعده محوري)

      به مثال هاي زير و توجه كنيد و كلمات را همان گونه كه نوشته شده بخوانيد :

1-      خَـالِـدُونَ  ( رسم الخط عثمان طه ) -  خـالِـدونَ  ( رسم الخط كم علامت )

2-      يُـوسُـف ( رسم الخط عثمان طه )  - يـوسُـف  ( رسم الخط كم علامت )    

3-      نُـوحِيـهَـا  ( رسم الخط عثمان طه ) –  نـوحيـهـا ( رسم الخط كم علامت )

4-      إِلَّـا  ( رسم الخط عثمان طه ) –  اِلّـا ( رسم الخط كم علامت )

5-      مَّا أَصَابَكَ ( رسم الخط عثمان طه ) - ما اَصابَكَ ( رسم الخط كم علامت )

آسيب شناسي روش هاي موجود آموزش روخواني قرآن

    برخي از آسيب هاي مهم شيوه هاي موجود آموزش روخواني قرآن كريم عبارتند از :

1- در اين روش, مهارت درست ديدن جاي خود را به روش شنيداري مي دهد و در نتيجه فرد همواره در خواندن قرآن توسط چشم با مشكل اساسي روبه رو است.

2- آموزش يك سويه و معلم محور است و قرآن آموزان اغلب در اين شرايط منفعل عمل مي كنند.

3- بيش تر وقت كلاس به جاي مهارت آموزي صرف قاعده آموزي مي شود.

4- اين روش فقط به يادگيري متن مورد نظر آن هم به صورت كلي خواني منجر شده و در نتيجه به تعميم در خواندن ساير سوره ها و آيات نمي انجامد.

5- تجربه نشان داده است كه آموزش قواعد به اين شيوه, به علت انتزاعي بودن مطالب, چندان تاثير مثبتي در يادگيري كامل قواعد ندارد و تنها به حفظ كردن تعاريف و قواعد منجر مي شود؛ در نتيجه تنها مقدار كمي از قاعده آموخته مي شود. در صورتي كه اصل آموزش ويادگيري به صورت عملي و در حين مهارت آموزي به فراگير انتقال داده مي شود.

پاسخ به يك سؤال

    سوالي كه در اين جا مطرح مي شود اين است كه « با وجود اين همه دلايل روشن علمي, چرا رسم الخط ها و متعاقب آن روش ها و كتاب هاي آموزشي به نحوه مطلوب اصلاح نمي شوند؟ »

     در پاسخ اين سؤال بايد گفت دو ديدگاه هميشه در آموزش قرآن وجود داشته است :

ديدگاه اول - معتقد است آموزش بايد همواره از ساده به مشكل ( ازمعلوم به مجهول ) صورت پذيرد. (توجه به مبدا ) ؛ اين ديدگاه موافق تغيير و اصلاح رسم الخط قرآن, روش هاي تدريس و كتاب هاي آموزشي است.

ديدگاه دوم -  معتقد است كه آموزش ها بايد به توانايي خواندن قرآن هاي رايج بيانجامد زيرا اين رسم الخط ها در همه مساجد, منازل و جلسات قرآن وجود ندارد. ( توجه به مقصد )

     در پاسخ طرفداران ديدگاه دوم بايد گفت اين نگراني قابل توجه است و از مسائلي است كه نمي توان از كنار آن به راحتي عبور كرد. اما اين دغدغه كاملاً قابل حل است؛ فقط نيازمند يك برنامه ريزي آموزشي مناسب است. براي رفع اين نقيصه بايد به اين دو نكته توجه كرد :

اولاً ) اگر آموزش روخواني از مراحل اوليه درست انجام شود, از وقتي از نظر روان شناسي يادگيري قرآن آموزان به تدريج از « جزئي خواني » به « كلي خواني » مي رسند و كلمه يا عبارت را به همان شكلي مي خوانند كه در مراحل قبلي اول آموخته اند, هر چند داراي اشكال باشد.

   به عنوان مثال : خواننده محترم به محض ديدن كلمه « قل » آن را « قُل » مي خواند, اما اين كلمه مي تواند « قَلَّ » نيز باشد. ولي شما بلا فاصله با ديدن كلمه « قل» بدون توجه به اعراب كلمه, آن را « قُل » مي خوانيد. در تمامي كلمات قرآن هم چون خَـالِـدُونَ, يُـوسُـف, نُـوحِيـهَـا, إِلَّـا اين مسأله اتقاق مي افتد.

 ثانياً ) در مراحل بعدي مي توان در مدت يك يا دو جلسه كوتاه اغلب قواعد هر يك از كتابت ها و رسم الخط هاي موجود را آموزش داد. مقايسه رسم الخط هاي رايج در كتاب درسي آموزش قرآن پايه سوم راهنمايي اتفاق افتاده است.

يك نكته جالب

     همان طور كه مي دانيم حروف فارسي و عربي از نظر شكل باهم مشترك هستند ( به غير از چهار حرف گ چ پ ژ ) و هم چنين بسياري از واژگان از نظر لفظ و معنا در دو زبان مشترك است. هر چند اين مشتركات مي تواند و بايد به عنوان يك فرصت و امكان با ارزش محسوب شود, در عين حال داراي آسيب هايي هم مي تواند باشد. به اين مثال خوب توجه كنيد

     اين جمله را بخوانيد « آن چه كه مي توانيد, قرآن بخوانيد. » شما در خواندن اين جمله, به چه چيزي توجه داشتيد و چه چيزي را خوانديد؟  بله,  شما به « حروف » فارسي توجه كرديد. و اين عادت هميشگي ماست كه همواره در خواندن, به حروف توجه مي كنيم. اما سؤالي در اين جا مطرح مي شود اين است: « آيا در خواندن آيات شريفه قرآن كريم هم بايد به حروف توجه كرد؟ » پاسخ اين سؤال « خير » است. زيرا اگر شما در خواندن آيات و عبارات قرآن به حروف توجه كنيد مطمئناً دچار اشكالات متعددي مي شويد. و عموم اشكال رايج افراد در خواندن قرآن از بي توجهي به همين مساله ناشي مي شود. يعني آن كه بايد بياموزيم كه در خواندن قرآن برخلاف خواندن فارسي, توجه بصري (چشمي ) ما حتماً به « علائم » باشد و نه حروف؛ زيرا عموم افراد در شناخت حروف فارسي و عربي, مشكل خاصي ندارند, اما در شناخت علائم قرآن ( اِعراب ) با مشكل جدي روبه رو هستند.

     يادمان باشد كه از آن جا كه همه ما با شكل و خواندن حروف, آشنا هستيم, بايد بيش تر توجه و حواس خود را به ديدن علائم حروف معطوف داريم؛ مانند راننده اي كه هنگام رانندگي هيچ گاه به ترمز, گاز, كلاج و دست دنده و فرمان اتومبيل نگاه نمي كند بلكه همواره به علائم و تابلوهاي مسير توجه دارد.

     نتيجه اي كه مي توان از نكته فوق براي بهبود شيوه هاي آموزش گرفت اين است كه توجه به ديدن علائم حروف به جاي ديدن حروف, كليد حل بسياري از مشكلات روخواني قرآن كريم است.

چند پيشنهاد

1- لزوم توجه به اتخاذ عزم جدي براي ايجاد وحدت رويه در تهيه و ارائه رسم الخطي واحد كه ساده‌ترين و نزديك‌ترين رسم‌الخط به خط فارسي باشد و بالتبع آن ارائه « قرآن ملي » در كشور براي احاد مردم, متناسب با « سواد قرآني » آنان با رعايت مسائلي مانند :

1- 1- قانون‌مندي خط ، يعني داراي ويژگي‌هايي با بيش ترين تعميم و كمترين استثناء

2- 1- اكتفا به علائم ملفوظ و ضروري و عدم استفاده از علائم زائد

3- 1- استفاده از رسم‌الاملاء عربي در موارد اختلاف با رسم‌المصحف

4- 1- عدم تركيب و تداخل حروف

5- 1- قرار داشتن حركات و علائم در جاي مناسب و عدم جابه‌جايي آنها

6- 1- استفاده از ساده‌ترين و گوياترين شكل علائم ضروري مانند تنوين و اشباع در مواردي كه اين علائم به صورتهاي مختلفي نوشته مي‌شوند.

2- اصلاح رسم الخط هاي موجود با تخفيف در مسائل خوشنويسي و حذف علائم سليقه اي و زينتي و مزاحم و هم چنين توجه به كلمه آرايي, سطر آرايي و صفحه آرايي در نگارش مصاحف شريف

3- پرهيز از استفاده از شيوه هاي نامناسب آموزش روخواني قرآن كريم كه در اين مقاله به تفصيل مورد نقد و بررسي قرار گرفت.

4- توجه به هدف بسيار مهم « انس با قرآن كريم» كه در نهايت منجر به « قرآن خوان » شدن مستمر و مادام العمر فرد در مسير زندگي بشود. هم در جريان آموزش و هم به عنوان نتيجه يادگيري و بهره گيري از روش هاي مناسب

سخن آخر

1- مناسب است متوليان محترم فعاليت هاي قرآني كشور به وضعيت موجود رسم الخط هاي متعدد سر و سامان دهند. براي كشور عزيزمان زيبنده نيست كه پس از گذشت 30 سال از پيروزي انقلاب اسلامي هنوز يك رسم‌الخط استاندارد و واحد وجود نداشته باشد. در حالي كه بسياري از كشورهاي اسلامي از سال‌ها قبل براي خود رسم الخط واحدي دارند.

2- در نظر گرفتن كرسي هاي روش شناسي ( متدولوژي ) آموزش ها و فعاليت هاي قرآني در كشور با هدف نقد و بررسي وضعيت موجود و اتخاذ تدابير لازم و اصلاح الگوهاي آموزش قرآن جهت رسيدن به وضعيت مطلوب, بسيار ضروري است. 


نويسنده : رضا نباتي كارشناس قرآن دفتر برنامه ريزي وتاليف كتب درسي

تعداد بازديد اين صفحه: 815
خانه | بازگشت | Quran Guest (qguest)

طراحی، پیاده سازی و اجرا توسط شبکه ملی مدارس ایران ( رشد )

www.roshd.ir Powered By Sigma ITID.