· دراين درس به بررسي دستگاه بيات از ده منظر پرداخته شده است،درپايان انتظار مي‌رود:
1 - با كيفيت آهنگ اين مقام آشنايي حاصل شود.
2 - موضوع آياتي كه در اين مقام تلاوت مي‌گردد شناخته شود.
3 - جايگاه اجرايي اين مقام دانسته شود.
1 - معناي لغوي : عده‌اي ريشه واژه‌ي بيات را تركي مي‌دانند و آن را به معناي غم يا غمگين ويا نام قبيله‌اي از قبايل تركمن دانسته‌اند و عده‌اي اصل آن را از واژه «بياد» مي‌دانند. مانند: بياد خداوند متعال.
2 - گستردگي و پيشينه : بيات از جمله مقامات گسترده‌ي عربي است، كه كاربرد زيادي نيز دارد. برخي آن را به يكي از طريقه‌هاي صوفيه‌ي ايران و باباطاهر نسبت مي‌دهند. گستردگي كه اين مقام دارد در ساير مقامات به چشم نمي‌خورد. و اين خصيصه باعث شده است كه غالباً در قبل و بعد و يا در خلال هر مقامي بتوان به مايه بيات منتقل شد.
حسن آغاز و انجام تلاوت نيز با اين مقام است. در موسيقي ايراني بيات در ابعاد وسيعتر كاربرد داشته و از آهنگهاي قديمي ايران است. مقام بيات ركن اصلي قرائت به شمار مي‌رود و همين ويژگي بارز است كه آن را از ساير مقامات متمايز مي‌گرداند. باتوجه به اينكه قاري در اين مقام از پائين‌ترين گام صوتي شروع مي‌كند و به مرور به گام‌هاي بالاتر وارد مي‌شود. ضرورتاً زيرنغمه‌هاي متنوع و بيشتري در داخل اين مقام مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به طوري كه به سهولت نمي‌توان تمامي گام‌ها را پشت سر هم ارائه نمود و نياز به نغمه‌ها و گوشه‌هاي متنوعي است.
3 - كيفيت آهنگ : اين مقام يكي از زيباترين مقامات از نظر لطافت، حزن معنوي و وسعت گوشه‌ها و گستردگي است. به همين مناسبت آن را «امالنغمات و يا مادر نغمات» مي‌گويند. برخي از گوشه‌هاي آن حالت حب، عشق و الفت دارد. اين مقام آهنگي است بسيار نرم و دلنشين كه از آن براي ايجاد آرامش اوليه و پذيرش آهنگهاي بعدي استفاده مي‌شود.
4 - موضوع آيات : اين مقام علاوه بر شروع و فرود تلاوت، در «آيات دعا، حكايات، اندرزها» به كار برده مي‌شود و همچنين «آيات توحيد، اسماء و صفات الهي، نبوت عامه و خاصه، عقايد، اخلاق، معاد و مومنين» را در اين مقام اجرا مي‌نمايند.
5 - تاثيرات : الف) آرامش همراه با غم، ب) آگاه ساختن شنونده، ج) صحبت از احوالات گذشتگان را مي‌توان بعنوان تاثيرات اين مقام برشمرد. همچنين اين مقام در ذهن حالت وقار، عظمت، بزرگي، تسلط و سنگيني را ايجاد مي‌كند.
6 - جايگاه اجرا : عموم قاريان تلاوت خود را با مقام بيات آغاز مي‌كنند. زيرا تنها مقامي است كه در سه سطح «بيات شروع»، «بيات توسط» و «بيات فرود» تلاوت مي‌گردد. نحوه‌ي شروع اساتيد متفاوت است. به طور كلي مي‌توان به سه گروه اشاره نمود.
گروه اول: مانند استاد شحات‌انور، بيات را در شروع به كار گرفته سپس وارد مقام‌هاي بعدي مي‌شود و در ميان تلاوت خود و يا در پايان آن به اجراي محدوده‌هاي بيات مي‌پردازد و عموماً تلاوت خود را با آن به پايان مي‌رساند.
گروه دوم : همچون مصطفي اسماعيل، تمامي محدودهاي آن را به صورت مبسوط اجرا، و عموماً از طريق زيرشاخه‌هاي فرود، تلاوت خود را به پايان مي‌رسانند.
گروه سوم : همچون عبدالباسط و عبدالعزيز حصان در هر موقعيتي از تلاوت كه اراده كنند اين مقام را به خوبي اجرا مي‌نمايند.
7 - گوشه‌ها و نغمه‌هاي فرعي : در مقام بيات نغمات فرعي بسياري ديده مي‌شود كه در بين هركدام از آن‌ها به راحتي مي‌توان از مقام بيات بيات به مقام ديگري منتقل شد، براي مثال از نغمه‌ي «رمل» مي‌توان وارد «صبا» شد. از نغمات فرعي آن مي‌توان به نغمه‌هاي «لامي، صافي، مصري، حسيني، دشتي، علي، ابراهيمي، كرد، ترك، دوكا، شور، ندا، رمل، مصير» اشاره نمود. همچنين برخي نغمات ديگر را نيز در اين مقام بيان نموده‌اند از جمله «نهفت، بيات شور، عشيران»
8 - قاريان برتر : از جمله قارياني كه در مقام بيات داراي تسلط و مهارت كم‌نظيري هستند مي‌توان اساتيد مصطفي اسماعيل، عبدالباسط، منشاوي، عبدالفتاح شعشاعي، حصان و محمد رفعت را نام برد.
9 - وزن‌هاي لحني :
|
قرار
|
مفاعلين، مفاعلين، فعولن
|
|
جواب
|
مفاعلين، مفاعلت، فعولن
|
|
جواب‌الجواب
|
مفاعل، مفاعيل، فعولن
|