· در اين درس دستگاه (آهنگ) يا مقام صبا از ده منظر، شامل: معاني لغوي، گستردگي و پيشينه، كيفيت آهنگ، موضوع آيات، تاثيرات، جايگاه اجراء، گوشههاي فرعي، قاريان برتر، وزنهاي لحني و شكل موسيقيايي بررسي شده است، در پايان انتظار ميرود:
1 - كيفيت آهنگ اين مقام شناخته شود.
2 - با موضوع آياتي كه در اين دستگاه تلاوت ميشود آشنايي حاصل شود.
1 - معناي لغوي : صبا، به معني نسيم صبجگاه و نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي است.
2 - گستردگي و پيشينه : اين مقام در عراق به منصوري معروف است.
چرا كه برخي آن را به منصور خليفه عباسي، و به قولي ديگر، منصور زلزال (همزمان دولت عباسي) نسبت ميدهند.
3 - كيفيت آهنگ : صبا، مجموعهاي از آهنگهاي حزين ميباشد، و گذشتهاي را به تصوير ميكشد كه انسان آن را از دست داده و از جمله مقامهاي محزون و دلنشين است كه زيبايي و روح خاصي به قرائت ميدهد. پردهي صوتي مناسبي كه براي اين مقام ميتوان درنظر گرفت توسط و اوج است كه باعث نمود بيشتر الحان آن ميشود. روند آن كاملاً لطيف، ملايم و روان است و هرنوع تكلف در اجراي آن از تاثيراتش ميكاهد. اين مقام بسيار حزين، تيز، رسا و اثرگذار است، پيچيدگي كمتري نسبت به ديگر مقامها دارد.
4 - موضوع آيات : آياتي كه داراي «حالت، خوف، خشوع، توبه، انابه، مغفرت، ندامت، استغاثه، سوز، اندوه، حسرت، تضرع درد و رنج مظلوم و احوالات قيامت و امثال» آن و همچنين آيات «مشركين، كفار و اصحاب شمال و معاد» همچنين آيات «عبرت، سرانجام گنهكاران و ذكر نعمتهاي الهي» را ميتوان با اين مقام تلاوت نمود.
5 - تاثيرات : استفاده از نغمات اين مقام با عنايت به معنا و مفهوم، حال و هواي ملكوتي و روحاني را بر شنونده حاكم ميسازد. اين مقام حزن زايدالوصفي در انسان ايجاد مينمايد و حالت هشدار، بيدارباش دارد. برخي گوشههاي آن تاثير شديدي در قاري به وجود ميآورد و حالت خوف و اندوه ايجاد ميكند. اين نغمه انسان را دعوت به كنكاش در گذشته ميكند و همچون جواني بيدار، انقلابي در درون ايجاد مينمايد، و توجه به بازگشت را يادآوري مينمايد. اساتيد لحن گفتهاند، هركس ميل بازگشت در او بيشتر باشد، اين مقام را محزونتر و بهتر ايجاد ميكند.
6 - جايگاه اجرا : صبا روش بسياري از قراء در تلاوت است، اكثر قراء آن را با مقامهاي حجاز، عجم و چهارگاه در تجانس ميدانند و معمولاً پس از بيات و حجاز آن را اجرا مينمايند.
7 - گوشهها و نغمههاي فرعي : بعضي قراء پس از اجراي اين مقام و مراحل اول و دوم آن، در مرحلهي سوم از عجم، به جاي جوابالجواب استفاده مينمايند. زيرشاخههاي معروف آن تقطيع و عجم است، قسمت اعظم زيرشاخهي تقطيع «رمل» ميباشد كه در مقام سگاه و صبا از آن استفاده ميشود. درمورد زيرشاخهي عجم عدهاي معتقدند كه مقام عجم به صورت مستقل وجود ندارد و فقط در حد همين زيرشاخه است و برخي ديگر عجم را يك مقام مستقل دانستهاند و آن را جداي از اين زيرشاخه ميدانند. همچنين نغمههاي فرعي «بوسيلك و صبا، زمزم» را مي توان نام برد.
8 - قاريان برتر : از مصطفي اسماعيل و عبدالباسط ميتوان به عنوان اساتيدي كه در اجراي اين مقام، و زيرشاخهي عجم آن، مهارت فوقالعادهاي دارند نام برد. و همچنين اساتيدي چون منشاوي، شعبان صياد، محمد رفعت، حصان، كامل يوسف را ميتوان نام برد. در اين مقام تلاوت سورههاي احزاب، طبلاوي و هود عبدالمنعم طوخي مشهور ميباشد.
9 - وزنهاي لحني : همچنانكه نظم داراي وزنهاي خاصي است بعضي از اساتيد براي الحان موسيقيايي نيز وزنهايي قائل هستند كه در اين مجموعه تحت عنوان وزنهاي لحني بررسي شده است و البته بسياري از اساتيد قائل به اين وزنها نميباشند.
وزن موسيقيايي مقام صبا به صورت زير ميباشد:
قرار
|
مفاعلتن، مفاعلتن، فعول
|
جواب
|
مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن، مفتعل
|
جوابالجواب
|
مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن
|